باب پنجم
فرجامخواهی فصل اول
فرجامخواهی در امور مدنی مبحث اول
فرجامخواهی و آراي قابل فرجام
ماده 366
رسیدگی فرجامی عبارت است از تشخیص انطباق یا عدم انطباق رأي مورددرخواست فرجامی با موازین شرعی و مقررات قانونی.
ماده 367
آراي دادگاههاي بدوي که به علت عدم درخواست تجدیدنظر قطعیت یافته قابل فرجامخواهی نیست مگر در موارد زیر: الف - احکام : - 1 احکامی که خواسته آن بیش از مبلغ بیست میلیون (000 000 20 (ریال باشد . - 2 احکام راجع به اصل نکاح و فسخ آن، طلاق، نسب، حجر، وقف، ثلث، حبس و تولیت . ب - قرارهاي زیر مشروط به این که اصل حکم راجع به آنها قابل رسیدگی فرجامی باشد . - 1 قرار ابطال یا رد دادخواست که از دادگاه صادر شده باشد . - 2 قرار سقوط دعوا یا عدم اهلیت یکی از طرفین دعوا.
ماده 368
آراي دادگاههاي تجدیدنظر استان قابل فرجامخواهی نیست مگر در موارد زیر: الف - احکام : احکام راجع به اصل نکاح و فسخ آن، طلاق، نسب، حجر و وقف . ب - قرارهاي زیر مشروط به این که اصل حکم راجع به آنها قابل رسیدگی فرجامی باشد . - 1 قرار ابطال یا رد دادخواست که از دادگاه تجدیدنظر صادر شده باشد . - 2 قرار سقوط دعوا یا عدم اهلیت یکی از طرفین دعوا.
ماده 369
احکام زیر اگرچه از مصادیق بندهاي (الف) در دو ماده قبل باشد حسب مورد قابل رسیدگی فرجامی نخواهد بود : - 1 احکام مستند به اقرار قاطع دعوا در دادگاه . - 2 احکام مستند به نظریه یک یا چند نفر کارشناس که طرفین بهطور کتبی رأي آنها را قاطع دعوا قرار داده باشند . - 3 احکام مستند به سوگند که قاطع دعوا باشد . - 4 احکامی که طرفین حق فرجامخواهی خود را نسبت به آن ساقط کرده باشند . - 5 احکامی که ضمن یا بعد از رسیدگی بهدعاوي اصلی راجع به متفرعات آن صادر میشود، درصورتی که حکم راجع به اصل دعوا قابلرسیدگی فرجامی نباشد . - 6 احکامی که بهموجب قوانین خاص غیرقابل فرجامخواهی است.
مبحث دوم - موارد نقض
ماده 370
شعبه رسیدگیکننده پس از رسیدگی با نظر اکثریت اعضاء در ابرام یا نقض رأي فرجامخواسته اتخاذ تصمیم مینماید. چنانچه رأيمطابق قانون ودلایل موجود در پرونده باشد ضمن ابرام آن، پرونده را به دادگاه صادر کننده اعاده مینماید و الا طبق مقررات آتی اقدام خواهد شد.
ماده 371
در موارد زیر حکم یا قرار نقض میگردد : - 1 دادگاه صادرکننده رأي، صلاحیت ذاتی براي رسیدگی به موضوع را نداشته باشد و در مورد عدم رعایت صلاحیت محلی، وقتی که نسبت بهآن ایراد شده باشد . - 2 رأي صادره خلاف موازین شرعی و مقررات قانونی شناخته شود . - 3 عدم رعایت اصول دادرسی و قواعد آمره و حقوق اصحاب دعوا در صورتی که به درجهاي از اهمیت باشد که رأي را از اعتبار قانونی بیندازد . - 4 آراي مغایر با یکدیگر، بدون سبب قانونی در یک موضوع و بین همان اصحاب دعوا صادر شده باشد . - 5 تحقیقات انجام شده ناقص بوده و یا به دلایل و مدافعات طرفین توجه نشده باشد.
ماده 372
چنانچه رأي صادره با قوانین حاکم درزمان صدور آن مخالف نباشد، نقض نمیگردد.
ماده 373
چنانچه مفاد رأي صادره با یکی از مواد قانونی مطابقت داشته باشد، لکن اسباب توجیهی آن با مادهاي که داراي معناي دیگري استتطبیق شده، رأي یادشده نقض میگردد.
ماده 374
در مواردي که دعوا ناشی از قرارداد باشد، چنانچه به مفاد صریح سند یا قانون یا آییننامه مربوط بهآن قرارداد معناي دیگري غیر ازمعناي مورد نظر دادگاه صادرکننده رأي داده شود، رأي صادره در آن خصوص نقض میگردد.
ماده 375
چنانچه عدم صحت مدارك، اسناد و نوشتههاي مبناي رأي که طرفین درجریان دادرسی ارایه نمودهاند ثابت شود، رأي صادره نقضمیگردد.
ماده 376
چنانچه در موضوع یک دعوا آراي مغایري صادر شده باشد بدون این که طرفین و یا صورت اختلاف تغییر نماید و یا بهسبب تجدیدنظریا اعاده دادرسی رأي دادگاه نقض شود، رأي مؤخر بیاعتبار بوده و به درخواست ذينفع بی اعتباري آن اعلام میگردد. همچنین رأي اول درصورتمخالفت با قانون نقض خواهد شد، اعم از این که آراي یادشده از یک دادگاه و یا دادگاههاي متعدد صادر شده باشند.
ماده 377
درصورت وجود یکی از موجبات نقض، رأي مورد تقاضاي فرجام نقض میشود اگرچه فرجامخواه بهآن جهت که مورد نقض قرار گرفتهاستناد نکرده باشد.
مبحث سوم - ترتیب فرجامخواهی
ماده 378
افراد زیر میتوانند با رعایت مواد آتی درخواست رسیدگی فرجامی نمایند : - 1 طرفین دعوا، قائم مقام، نمایندگان قانونی و وکلاي آنان . - 2 دادستان کل کشور.
ماده 379
فرجامخواهی با تقدیم دادخواست بهدادگاه صادرکننده رأي بهعمل میآید. مدیر دفتر دادگاه مذکور باید دادخواست را در دفتر ثبت ورسیدي مشتمل بر نام فرجامخواه و طرف او و تاریخ تقدیم دادخواست با شماره ثبت به تقدیمکننده تسلیم و در روي کلیه برگهاي دادخواست تاریختقدیم را قید نماید. تاریخ تقدیم دادخواست ابتداي فرجامخواهی محسوب میشود.
ماده 380
در دادخواست باید نکات زیر قید شود : - 1 نام و نام خانوادگی و اقامتگاه و سایر مشخصات فرجامخواه و وکیل او درصورتی که دادخواست را وکیل داده باشد . - 2 نام و نام خانوادگی و اقامتگاه و سایر مشخصات فرجام خوانده . - 3 حکم یا قراري که از آن درخواست فرجام شده است . - 4 دادگاه صادرکننده رأي . - 5 تاریخ ابلاغ رأي . - 6 دلایل فرجامخواهی.
ماده 381
به دادخواست فرجامی باید برگهاي زیر پیوست شود : - 1 رونوشت یا تصویر مصدق حکم یا قراري که از آن فرجام خواسته میشود . - 2 لایحه متضمن اعتراضات فرجامی . - 3 وکالتنامه وکیل یا مدرك مثبِت سِمت تقدیمکننده دادخواست فرجامی درصورتی که خود فرجامخواه دادخواست را نداده باشد.
ماده 382
دادخواست و برگهاي پیوست آن باید در دو نسخه و درصورت متعدد بودن طرف دعوا به تعداد آنها بعلاوه یک نسخه باشد، بهاستثنايمدرك مثبت سمت که فقط به نسخه اول ضمیمه میشود.
ماده 383
دادخواستی که برابر مقررات یادشده در دو ماده قبل تقدیم نشده و یا هزینه دادرسی آن پرداخت نگردیده باشد به جریان نمیافتد. مدیر دفتر دادگاه در موارد یادشده ظرف دو روز از تاریخ رسید دادخواست، نقایص آن را بهطور مشخص بهدادخواستدهنده اخطار مینماید و از روزابلاغ ده روز به او مهلت میدهد که نقایص را رفع کند. درصورتی که دادخواست خارج ازمهلت دادهشده، یا در مدت یادشده تکمیل نشود، بموجب قراردادگاهی که دادخواست به آن تسلیم گردیده ردمیشود. این قرار ظرف بیست روز از تاریخ ابلاغ قابل شکایت در دیوانعالی کشور میباشد. رأي دیوان قطعی است.
ماده 384
اگر مشخصات فرجامخواه در دادخواست فرجامی معین نشده و درنتیجه هویت دادخواست دهنده معلوم نباشد، دادخواست بلااثرمیماند و پس از انقضاي مهلت فرجامخواهی بموجب قرار دادگاهی که دادخواست به آنجا داده شده، رد میشود. قرار یادشده ظرف بیست روز از تاریخالصاق بهدیوار دفتر دادگاه صادرکننده، قابل شکایت در دیوانعالی کشور میباشد. رأي دیوان قطعی است.
ماده 385
درصورتی که دادخواست فرجامخواهی تکمیل باشد، مدیر دفتر دادگاه یک نسخه ازدادخواست و پیوستهاي آن را براي طرف دعوا،ارسال میدارد تا ظرف بیست روز بهطور کتبی پاسخ دهد. پس از انقضاي مهلت یادشده اعم از این که پاسخی رسیده یا نرسیده باشد، پرونده را همراه باپرونده مربوط به رأي فرجام خواسته، به دیوانعالی کشور میفرستد.
ماده 386
درخواست فرجام ، اجراي حکم را تا زمانی که حکم نقض نشده است به تأخیر نمیاندازد و لکن به ترتیب زیر عمل میگردد: الف - چنانچه محکومبه مالی باشد، درصورت لزوم به تشخیص دادگاه قبل از اجراء از محکومله تأمین مناسب اخذ خواهد شد . ب - چنانچه محکومبه غیرمالی باشد و به تشخیص دادگاه صادرکننده حکم، محکوم علیه تأمین مناسب بدهد اجراي حکم تا صدور رأي فرجامیبه تأخیر خواهد افتاد.
ماده 387
هرگاه از رأي قابل فرجام در مهلت مقرر قانونی فرجامخواهی نشده، یا به هر علتی در آنموارد قرار رد دادخواست فرجامی صادر وقطعی شده باشد و ذينفع مدعی خلاف شرع یا قانون بودن آن رأي باشد، میتواند از طریق دادستان کل کشور تقاضاي رسیدگی فرجامی بنماید .تقاضاي یادشده مستلزم تقدیم دادخواست و پرداخت هزینه دادرسی فرجامی است. تبصره - مهلت تقدیم دادخواست یک ماه حسب مورد از تاریخ انقضاء مهلت فرجامخواهی یا قطعی شدن قرار رد دادخواست فرجامی یا ابلاغرأي دیوان عالی کشور درخصوص تأیید قرار رد دادخواست فرجامی میباشد.
ماده 388
دفتر دادستان کلکشور دادخواست رسیدگی فرجامی را دریافت و درصورت تکمیل بودن آن از جهت ضمائم و مستندات و هزینهدادرسی برابر مقررات، آن را ثبت و به ضمیمه پرونده اصلی ب هنظر دادستان کلکشور میرساند. دادستان کل چنانچه ادعاي آنها را درخصوص مخالفت بین رأي با موازین شرع یا قانون، مقرون به صحت تشخیص دهد، از دیوانعالی کشور درخواستنقض آن را مینماید. درصورت نقض رأي در دیوانعالی کشور، برابر مقررات مندرج در مبحث ششم این قانون اقدام خواهد شد. تبصره - چنانچه دادخواست تقدیمی ناقص باشد دفتر دادستان کل کشور به تقدیمکننده دادخواست ابلاغ مینماید که ظرف ده روز از آن رفع نقصکند. هرگاه در مهلت مذکور اقدام به رفع نقص نشود دادخواست قابل ترتیب اثر نخواهد بود. دادخواست خارج از مهلت نیز قابل ترتیب اثر نیست.
ماده 389
پس از درخواست نقض از طرف دادستان کل، محکوم علیه رأي یادشده میتواند با ارایه گواهی لازم بهدادگاه اجرا کننده رأي، تقاضايتوقف اجراي آن را بنماید. دادگاه مکلف است پس از اخذ تأمین مناسب دستور توقف اجرا را تا پایان رسیدگی دیوانعالی کشور صادر نماید.
مبحث چهارم - ترتیب رسیدگی
ماده 390
پس از وصول پرونده به دیوانعالی کشور، رئیس دیوان یا یکی از معاونان وي پرونده رابا رعایت نوبت و ترتیب وصول به یکی ازشعب دیوان ارجاع مینماید شعبه مرجوعالیه به نوبت رسیدگی میکند مگر در مواردي که به موجب قانون یا به تشخیص رئیس دیوانعالی کشور،رسیدگی خارج از نوبت ضروري باشد.
ماده 391
پس از ارجاع پرونده نمیتوان آن را از شعبه مرجوعالیه اخذ و به شعبه دیگر ارجاع کرد مگر به تجویز قانون، رعایت مفاد این ماده درمورد رسیدگی کلیه دادگاهها نیز الزامی است.
ماده 392
رئیس شعبه، موضوع دادخواست فرجامی را مطالعه و گزارش تهیه میکند یا بهنوبت، بهیکی از اعضاي شعبه براي تهیه گزارش ارجاعمینماید. گزارش باید جامع یعنی حاوي جریان ماهیت دعوا و بررسی کامل در اطراف اعتراضات فرجامخواه و جهات قانونی مورد رسیدگی فرجامی با ذکراستدلال باشد. عضو شعبه مکلف است ضمن مراجعه به پرونده براي تهیه گزارش، چنانچه از هریک از قضات که در آن پرونده دخالت داشته یا اند تخلف از مواد قانونی، اعمال غرض و بیاطلاعی از مبانی قضایی مشاهده نمود، آن را بهطور مشروح و با استدلال درگزارش خود تذکر دهد. به دستور رئیس شعبه رونوشتیاز گزارش یادشده به دادگاه عالی انتظامی قضات ارسال خواهد شد.
ماده 393
رسیدگی در دیوانعالی کشور بدون حضور اصحاب دعوا صورت میگیرد مگر در موردي که شعبه رسیدگیکننده دیوان، حضور آنان رالازم بداند.
ماده 394
برگهاي احضاریه بهدادگاه بدوي محل اقامت هریک از طرفین فرستاده میشود. آن دادگاه مکلف است احضاریه را بهمحض وصول،ابلاغ و رسید آن را به دیوانعالی کشور ارسال نماید.
ماده 395
در موقع رسیدگی، عضو ممیز گزارش پرونده و مفاد اوراقی را که لازم است قرائت مینماید و طرفین یا وکلاء آنان در صورت حضورمیتوانند با اجازه رئیس شعبه مطالب خود را اظهار نمایند و همچنین نماینده دادستان کل در موارد قانونی نظر خود را اظهار مینماید. اظهارات اشخاص فوقالذکر درصورت جلسه قید و به امضاي آنان میرسد . عضو ممیز باتوجه به اظهارات آنان می را تواند قبل از صدور رأي، گزارش خود اصلاح نماید.
ماده 396
پس ازاقدام طبق مقررات مواد فوق، شعبه رسیدگی کننده طبق نظر اکثریت در ابرام یا نقض رأي فرجام خواسته اتخاذ تصمیم مینمایداگر رأي مطابق قانون و دلایل موجود در پرونده باشد ضمن ابرام آن، پرونده را به دادگاه صادرکننده اعاده مینماید والا طبق مقررات آتی اقدام خواهدشد.
مبحث پنجم - مهلت فرجامخواهی
ماده 397
مهلت درخواست فرجامخواهی براي اشخاص ساکن ایران بیست روز و براي اشخاص مقیم خارج دو ماه میباشد.
ماده 398
ابتداي مهلت فرجامخواهی به قرار زیر است: الف - براي احکام و قرارهاي قابل فرجامخواهی دادگاه تجدیدنظر استان از روز ابلاغ . ب - براي احکام و قرارهاي قابلتجدیدنظر دادگاه بدوي که نسبت به آن تجدیدنظرخواهی نشده از تاریخ انقضاي مهلت تجدید نظر.
ماده 399
اگر فرجامخواهی بهواسطه مغایر بودن دو حکم باشد ابتداي مهلت، تاریخ آخرین ابلاغ هریک از دو حکم خواهد بود.
ماده 400
مقررات مواد (337) (و 338 (این قانون در مورد فرجامخواهی از احکام و قرارها نیز لازمالرعایه میباشد.
مبحث ششم - اقدامات پس از نقض
ماده 401
پس از نقض رأي دادگاه در دیوانعالی کشور، رسیدگی مجدد بهدادگاهی که بهشرح زیر تعیین میگردد ارجاع میشود و دادگاهمرجوعالیه مکلف به رسیدگی میباشد: الف - اگر رأي منقوض بهصورت قرار بوده و یا حکمی باشد که بهعلت نقص تحقیقات نقض شده است، رسیدگی مجدد بهدادگاه صادرکننده آنارجاع میشود . ب - اگر رأي بهعلت عدم صلاحیت دادگاه نقض شده باشد، به دادگاهی که دیوانعالی کشور صالح بداند ارجاع میگردد . ج - در سایر موارد نقض، پرونده به شعبه دیگر از همان حوزه دادگاه که رأي منقوض را صادر نموده ارجاع میشود و اگر آن حوزه بیش از یکشعبه دادگاه نداشته باشد به نزدیکترین دادگاه حوزه دیگر ارجاع میشود.
ماده 402
درصورت نقض رأي بهعلت نقص تحقیقات، دیوانعالی کشور مکلف است نواقص را بهصورت یکجا و مشروح ذکر نماید.
ماده 403
اگر رأي مورد درخواست فرجام از نظر احتساب محکوم به یا خسارات یا مشخصات طرفین دعوا و نظیر آن متضمن اشتباهی باشد به که اساس رأي لطمه وارد نکند، دیوانعالی کشورآن را اصلاح و رأي را ابرام مینماید. همچنین اگر رأي دادگاه بهصورت حکم صادر شود ولی از حیثاستدلال و نتیجه منطبق با قرار بوده و متضمن اشکال دیگري نباشد، دیوانعالی کشور آن را قرار تلقی و تأیید مینماید و نیز آن قسمت از رأي دادگاه کهخارج از خواسته خواهان صادر شده باشد، نقض بلاارجاع خواهد شد. تبصره - هرگاه سهو یا اشتباه یادشده دراین ماده در رأي فرجامی واقع شود، تصحیح آن با دیوانعالی کشور خواهد بود.
ماده 404
رأي فرجامی دیوانعالی کشور نم یتواند مورد استفاده غیرطرفین فرجامخواهی قرار گیرد، مگر در موارديکه رأي یادشده قابل تجزیه وتفکیک نباشد که در این صورت نسبت به اشخاص دیگر هم که مشمول رأي فرجامخواسته بوده و درخواست فرجام نکردهاند، تسري خواهد داشت.
ماده 405
دادگاه مرجوعالیه به شرح زیر اقدام مینماید: الف - درصورت نقض حکم بهعلت نقص تحقیقات، تحقیقات مورد نظر دیوانعالی کشور را انجام داده، سپس با در نظرگرفتن آن مبادرت بهصدور رأي مینماید . ب - در صورت نقض قرار، دادگاه مکلف است برابر رأي دیوانعالی کشور به دعوا رسیدگی کند مگر اینکه بعد از نقض، سبب تازهاي براي امتناعاز رسیدگی به ماهیت دعوا حادث گردد. دراینخصوص چنانچه قرار منقوض ابتدائاً در مرحله تجدید نظر صادر شده باشد، بهدادگاه صادرکننده قرارارجاع میشود و اگر در تأیید قرار دادگاه بدوي بوده، پرونده براي رسیدگی به همان دادگاه بدوي ارجاع میگردد.
ماده 406
درمورد ماده قبل و سایر موارد نقض حکم، دادگاه مرجوعالیه با لحاظ رأي دیوانعالی کشور و مندرجات پرونده، اگر اقدام دیگري رالازم نداند، بدون تعیین وقت، رسیدگی کرده و مبادرت به انشاء رأي مینماید و الا با تعیین وقت و دعوت از طرفین، اقدام لازم را معمول و انشاء رأيخواهد نمود.
ماده 407
هرگاه یکی از دو رأي صادره که مغایر با یکدیگر شناخته شده، موافق قانون بوده و دیگري نقض شده باشد، رأي معتبر لازمالاجرامیباشد و چنانچه هر دو رأي نقض شود برابر ماده قبل (ماده 406 (اقدام خواهد شد.
ماده 408
درصورتی که پس از نقض حکم فرجامخواسته در دیوانعالی کشور دادگاه با ذکر استدلال طبق رأي اولیه اقدام به صدور رأي اصرارينماید و این رأي مورد درخواست رسیدگی فرجامی واقع شود، شعبه دیوان عالی کشور در صورت پذیرش استدلال، رأي دادگاه را ابرام، درغیراینصورت پرونده در هیأت عمومی شعب حقوقی مطرح و چنانچه نظر شعبه دیوان عالی کشور مورد ابرام قرار گرفت حکم صادره نقض و پرونده بهشعبه دیگري ارجاع خواهد شد. دادگاه مرجوعالیه طبق استدلال هیات عمومی دیوانعالی کشور حکم مقتضی صادر مینماید. این حکم در غیر مواردمذکور در ماده (326 (قطعی میباشد.
ماده 409
براي تجدید رسیدگی به دعوا پس از نقض، تقدیم دادخواست جدید لازم نیست.
ماده 410
در رأي دیوانعالی کشور نام و مشخصات و محل اقامت طرفین و حکم یا قراري که از آن فرجام خواسته شده است و خلاصهاعتراضات و دلایلی که موجب نقض یا ابرام حکم یا قرار میشود بهطور روشن و کامل ذکر میگردد و پس از امضاء آن در دفتر مخصوص با قید شماره وتاریخ ثبت خواهد شد.
ماده 411
مقررات ماده (326 (نسبت به احکام صادره از دادگاه تجدیدنظر و شعب دیوانعالی کشور لازمالرعایه میباشد.
ماده 412
مرجع رسیدگی به ادعاي موضوع ماده (326 (نسبت به احکام دادگاه تجدیدنظر، دیوانعالی کشور است که چنانچه پس از رسیدگی آنرانقض نمود جهت رسیدگی به یکی از شعب دادگاه تجدیدنظر همان استان و یا در صورت فقدان شعبه دیگر به نزدیکترین شعبه دادگاه تجدیدنظر استاندیگر دا ارسال می رد. مرجع رسیدگی به ادعاي مذکور نسبت به احکام شعب دیوانعالی کشور، رئیس دیوانعالی کشور است که پس از رسیدگی و نقض آن، رسیدگی بهپرونده را به شعبه دیگر دیوانعالی کشور ارجاع مینماید.
مبحث هفتم - فرجام تبعی
ماده 413
فرجامخوانده میتواند فقط در ضمن پاسخی که به دادخواست فرجامی میدهد از حکمی که مورد شکایت فرجامی است نسبت بهجهتی که آن را به ضرر خود یا خلاف موازین شرعی و مقررات قانونی میداند تبعاً درخواست رسیدگی فرجامی نماید در این صورت درخواست فرجامتبعی به طرف ابلاغ میشود که ظرف مدت بیست روز به طور کتبی پاسخ دهد، هر چند مدت مقرر براي درخواست فرجام نسبت به او منقضی شدهباشد.
ماده 414
فرجام تبعی فقط در مقابل فرجام خواه و از کسی که طرف درخواست فرجام واقع شده، پذیرفته میشود.
ماده 415
اگر فرجام خواه دادخواست فرجامی خود را استرداد نماید و یا دادخواست او رد شود حق درخواست فرجام تبعی ساقط میشود و اگردرخواست فرجام تبعی شده باشد بلااثر میگردد.
ماده 416
هیچیک از شرایط مذکور در مواد (380) (و 381 (در فرجام تبعی جاري نیست.
